Mechanizmy obronne – rodzaje i związek z zaburzeniami psychicznymi

Mechanizm obronny to pojęcie wprowadzone przez Freuda i wcielone z psychoanalizy do współczesnej psychologii. To metody radzenia sobie z wewnętrznymi konfliktami, które przeżywa każdy człowiek. Mają na celu ochronę ego, obniżenie lęku, frustracji oraz poczucia winy. Zwykle stosuje się je w sposób nieświadomy i nawykowy.

Mechanizmy obronne stosuje się zwykle nieświadomie i nawykowo. W pewnym nasileniu występują u praktycznie wszystkich ludzi i pełnią rolę przystosowawczą. W tym znaczeniu są one niezbędne.
Pełnią następującą rolę:

Przezwyciężanie lęku;
Utrzymanie dobrego samopoczucia i pozytywnej samooceny
Zapewnienie poczucia bezpieczeństwa

Trzeba jednak podkreślić, że mechanizmy obronne zawsze stanowią zniekształcenie zachowania lub oglądu rzeczywistości, a nadmierne ich stosowanie może utrudniać funkcjonowanie. Podobnie nieadekwatne stosowanie mechanizmów obronnych jest niefunkcjonalne. W przypadku niezaburzonego funkcjonowania człowiek dysponuje szeroką gamą mechanizmów obronnych i stosuje je elastycznie, dopasowując je do sytuacji. Wyróżnia się kilkanaście różnych mechanizmów obronnych. Dzieli się je na różne kategorie.

Rodzaje mechanizmów obronnych

Współczesna psychoanaliza wyróżnia 4 grupy mechanizmów obronnych:

Narcystyczne mechanizmy obronne – zaprzeczenie; zniekształcenie; projekcja psychotyczna, rozszczepienie;
Niedojrzałe mechanizmy obronne – projekcja; hipochondryzacja; zachowania pasywno-agresywne; regresja; somatyzacja; zahamowanie;
Neurotyczne mechanizmy obronne – przemieszczenie; intelektualizacja, racjonalizacja, wyparcie; reakcja upozorowana; kontrolowanie;
Dojrzałe mechanizmy obronne – Są stosowane w sposób świadomy lub półświadomy. Pomagają w przystosowaniu się do rzeczywistości. Zalicza się do nich: humor, altruizm, tłumienie, antycypacja.

Omówię pokrótce, na czym polegają poszczególne mechanizmy obronne:

Zaprzeczenie – polega na niedopuszczaniu do świadomości (lub akceptacji) takich informacji, które w odczuciu danej osoby są nie do przyjęcia (np.: „to nie może być prawdą”, „to nie mogło się wydarzyć”).
Zniekształcenie – człowiek spostrzega i modyfikuje rzeczywistość pod wpływem doraźnych emocji, by dopasować ją do własnych potrzeb i pragnień.
Projekcja – przypisywanie innym osobom własnych zachowań, cech i poglądów, najczęściej negatywnych.
Rozszczepienie – niezintegrowany podział na aspekty dobre i złe, przy braku umiejętności jednoczesnego doświadczania obu stron jako jednej spójnej całości. Rozszczepienie umożliwia odbieranie siebie i innych jako osób całkowicie dobrych lub całkowicie złych.
Regresja – cofnięcie się do wcześniejszych faz rozwoju w odpowiedzi na stres lub inne zagrożenie (np. ssanie kciuka przez dziecko, gdy na świat przychodzi młodsze rodzeństwo).
Intelektualizacja – zagadnienia wywołujące cierpienie lub zagrożenie poddawane są przemyśleniom, tłumaczeniom i wyjaśnieniom. Polega na ucieczce od rzeczywistych przykrych zdarzeń w celu odcięcia się od nich.
Racjonalizacja – nieakceptowane przez siebie zachowanie lub porażka tłumaczone są pozornie racjonalnymi uzasadnieniami.
Wyparcie – polega na usunięciu ze świadomości myśli, uczuć, wspomnień, pragnień itp., które przywołują bolesne skojarzenia lub w inny sposób są zagrażające dla danej osoby. Wyparte treści dalej istnieją, jednak utrzymywane są poza świadomością.
Reakcja upozorowana – Prawdziwe uczucia lub zachowania zostają wyparte, a na zewnątrz wyraża się uczucia przeciwne do wypartych (w sposób przesadny).
Humor – Otwarte wyrażanie swoich uczuć bez własnego dyskomfortu i przykrego odbioru przez innych.
Tłumienie – Osoba półświadomie odkłada na jakiś czas myślenie o niepokojących ją problemach, pragnieniach, uczuciach lub doświadczeniach, lecz po pewnym czasie do nich wraca, ponieważ zdaje sobie z nich sprawę. To nie ucieczka, lecz przeniesienie w czasie rozwiązania danej sytuacji
Antycypacja – to inaczej przewidywanie wystąpienia zdarzenia stresogennego, zagrożenia lub trudności. Pomaga przygotować się do nadchodzących zmian i zredukować stres.

To najczęstsze i najważniejsze mechanizmy obronne, jednak nie wszystkie. Człowiek dysponuje całą artylerią mechanizmów obronnych, które używane elastycznie i adekwatnie do sytuacji efektywnie spełniają swoje role zasadnicze i nie powodują psychopatologii.

Mechanizmy obronne a zaburzenia psychiczne

Mechanizmy obronne mogą pojawiać się okresowo, mogą utrwalać się i stać częścią osobowości (np. kompulsywność, racjonalizacja). Gdy utrzymują się, prowadzą do wystąpienia objawów zaburzenia.

Nerwice oraz fobie są często po prostu przerośniętymi ponad miarę mechanizmami obronnymi, które przestały być adaptacyjne i zaburzają funkcjonowanie.

Za skrajny przypadek przerostu mechanizmów obronnych niektórzy uznają nawet psychozy – stosowane mechanizmy obronne zniekształcają wizję świata w takim stopniu, że uniemożliwia normalne funkcjonowanie.
Projekcja często uzasadnia agresywne zachowania poprzez podbudowywanie wiary w agresywne nastawienie całego świata i konieczność samoobrony. Staje się to wówczas według Freuda źródłem zaburzeń paranoicznych.