Żałoba i depresja. Etapy przeżywania straty

Żałoba to specyficzny stan, który nieraz jest utożsamiany i mylony z depresją. Zapewne jest tak dlatego, że jednym z etapów przeżywania żałoby jest etap depresji. Jednak nie jest to choroba – to naturalna reakcja na stratę i nie wymaga leczenia. Poniżej przybliżę specyfikę żałoby i jej etapy.

Żałoba jest to reakcja całego naszego „ja” na stratę. Utrata wywołuje głęboki kryzys, w trakcie którego uruchamiane są różne procesy radzenia sobie ze stresem – mają one za zadanie przystosowanie do nowej, trudnej sytuacji.
Nie każdy jest świadomy tego, że przeżywanie żałoby jest związane nie tylko ze śmiercią bliskiej osoby – może dotyczyć także rozstania z partnerem, utraty pasji, sensu życia, a nawet końca pewnego etapu w życiu, jak np. zakończenia edukacji szkolnej. Ważną informacją dla czytelników bloga może być fakt, że przeżywanie żałoby może dotyczyć też diagnozy zaburzenia psychicznego (czyli utraty zdrowia psychicznego).

Model żałoby Kübler-Ross

Teorię przeżywania straty opracowała Elisabeth Kübler-Ross: lekarka i terapeutka pracująca przez wiele lat ze śmiertelnie chorymi. Z jej obserwacji wynikało, że typowo żałoba przebiega według pięciopunktowego schematu. Zwróćcie uwagę na słowo „typowo” – nie każda osoba będzie przeżywała stratę w ten sam sposób. Kolejność poszczególnych etapów może być inna, mogą się one ze sobą mieszać, a niektóre w ogóle mogą nie wystąpić.

Skomplikowane reakcje emocjonalne przeżywane w związku z żałobą.

Oto 5 etapów żałoby wyróżnionych przez Kübler-Ross:

Szok i zaprzeczenie – W chwili, gdy człowiek zostanie poinformowany o stracie (bliskiej osoby, zdrowia i in.) nie może on uwierzyć w to, co się wydarzyło. Nawet, jeżeli był tego świadkiem, myśli, że to tylko zły sen lub koszmarna pomyłka.
Gniew – Ten etap związany jest z niepohamowaną złością na cały świat, los, karmę, czy też boga. Złość może być też kierowana na siebie. Można odczuwać też zazdrość, że innych nie spotkał taki los i mogą cieszyć się życiem, w przeciwieństwie do osoby doświadczającej bolesnej utraty. Czasem pojawia się też zawiść.
Negocjacja lub targowanie się – To faza negocjowania z bogiem i losem, proszenia o ocalenie ważnej osoby (od śmierci, choroby) w zamian za utratę czegoś innego (pracy, miłości, własnego zdrowia) bądź obiecywanie poprawy swego zachowania w zamian za odwrócenie złego losu.
Depresja – Na tym etapie przeżywa się rozpacz, bezsilność, poczucie beznadziei i gorycz. Do danej osoby zaczyna docierać prawda i zaczyna rozumieć sytuację oraz fakt, że jej życie uległo zmianie. Etap ten charakteryzuje się zmniejszoną aktywnością, apatycznością i niezdolnością do podejmowania wysiłku, a przyszłość jawi się w czarnych barwach.
Akceptacja – Ostatnim etapem jest pogodzenie się ze stratą i powrót do normalnego życia.

Reakcje somatyczne, psychiczne i behawioralne w czasie doświadczania żałoby.
Źródło: akademiaseniorow.com

Prawidłowo przebiegający proces żałoby ma na celu pogodzenie się z utratą i adaptację do nowej sytuacji. Twa on do ok. 12 miesięcy. Niekiedy jednak coś idzie nie tak i dochodzi do powikłań – przewlekłej żałoby lub rozwinięcia się depresji.

Przewlekła żałoba i depresja

Postać przewlekła żałoby dotyczy około 10% osób doświadczających utraty. Proces przeżywania żałoby utyka na którymś z etapów, co przedłuża cierpienie.

Według Prigersona i in. (1995) z powikłaną żałobą mamy do czynienia, gdy objawy przekraczają swym trwaniem czas mieszczący się w ramach okresu adaptacji – okres ten wynosi 6 miesięcy. Według badaczy utrzymywanie się pewnych objawów żalu dłużej niż pół roku stanowi czynnik ryzyka przetrwałej żałoby. U osób z powikłaną żałobą dochodzi do zaburzeń snu, objawów depresji i lęku, płacz, długotrwałego upośledzenia funkcjonowania, zaniedbywania codziennych obowiązków i higieny osobistej, ciągłego myślenia o zmarłej osobie. Często nadużywają one też alkoholu i innych substancji psychoaktywnych. Z przeżywaniem przewlekłej żałoby związane jest też zwiększone ryzyko popełnienia samobójstwa, stąd też problem należy traktować poważnie i go nie bagatelizować.

Irvin Yalom w swojej książce „Kat miłości. Opowieści psychoterapeutyczne” tak opisuje przewlekłą żałobę:

„Metafora zamrożenia, często używana do opisania stanu chronicznej żałoby, jest jak najbardziej odpowiednia. Ciało jest sztywne, twarz napięta, zimne, obsesyjne myśli zatykają mózg.”

Jak podaje Brudkiewicz (2013) na powikłaną żałobę standardowo stosowana psychoterapia i leczenie farmakologiczne mają niewielki wpływ. Bardziej skuteczne wydają się być grupy wsparcia dla osób doświadczających straty i psychoterapia wspierająca.

U żałobników występują objawy depresyjne, jednak same w sobie nie stanowią podstawy do zdiagnozowania depresji klinicznej. Cechy żałoby i epizodu depresyjnego są do pewnego stopnia zbliżone, jednak istnieją między nimi istotne różnice. Podobieństwa między przeżywaniem straty a depresją to m.in. smutek i obniżony nastrój i wycofanie z kontaktów społecznych. Natomiast odmienny jest charakter tych stanów: w czasie żałoby osoba doświadcza nie tylko negatywnych stanów psychicznych, ale również tych pozytywnych. Z kolei depresja wiąże się z anhedonią, to jest z niemożnością przeżywania pozytywnych emocji.
Kay Jamison, psycholożka chorująca na CHAD, w swojej książce autobiograficznej („Niespokojny umysł. Pamiętnik nastrojów i szaleństwa”) podkreśliła różnicę między przeżywaniem żałoby a epizodem depresji:

„Jednakże na szczęście żal bardzo różni się od depresji: jest pełen smutku, jest okropny, ale nie jest pozbawiony nadziei. Śmierć Davida nie wtrąciła mnie w nieznośną ciemność; nigdy nie pomyślałam o samobójstwie.”

Należy zaznaczyć, że w przypadku powikłania żałoby u około 7-10% rozwija się epizod depresyjny spełniający kryteria diagnostyczne (Brudkiewicz, 2013). Do wymienionych wcześniej objawów depresyjnych dochodzą wtedy też symptomy takie jak:

Poczucie winy;
Spowolnienie psychoruchowe;
Obniżenie poczucia własnej wartości;
Myśli samobójcze;
Przedłużone upośledzenie funkcjonowania;
Zaburzenia snu.

O ile stan żałoby nie wymaga specjalistycznego leczenia, o tyle jest ono konieczne w przypadku depresji klinicznej. Stosuje się wtedy psychoterapię, farmakoterapię lub obie formy leczenia łącznie.

Jak wspierać osoby przeżywające żałobę?

Wiele osób nie wie, jak zachowywać się w przypadku przeżywania przez kogoś żałoby i jak z takimi osobami rozmawiać. Szczególnie dotyczy to rodziców przeżywających stratę dziecka. Temat śmierci wciąż jest traktowany w społeczeństwie jako tabu, o którym lepiej nie rozmawiać otwarcie, przez co osoby w żałobie nieraz bywają odsuwane od towarzystwa i pozostawiane samym sobie. Nie sprzyja to przechodzeniu przez kolejne etapy żałoby. Co w takim razie można zrobić?

Przede wszystkim należy przyzwolić na odczuwanie wszystkich emocji i uczuć towarzyszących procesowi żałoby i nie oceniać ich;
Zachęcać do wyrażania uczuć i mówienia o osobie zmarłej;
Wysłuchiwać;
Poświęcać swój czas i uwagę;
Zachęcać do codziennej aktywności i załatwiania swych spraw osobistych;
Rozpoznawać i zapobiegać ewentualnym zachowaniom destrukcyjnym (np. w przypadku nadużywania alkoholu lub występowania myśli samobójczych);
Zachęcać do udziału w grupach wsparcia, do rozmów z psychologiem lub duchownym.

Irvin Yalom, cytat o żałobie z książki „Kat miłości…”

Literatura

Brudkiewicz, P. (2013). Żałoba i depresja w przebiegu żałoby. Psychiatria mp.pl. https://psychiatria.mp.pl/choroby/91656,zaloba-i-depresja-w-przebiegu-zaloby
Kübler-Ross, E. (1979). Rozmowy o śmierci i umieraniu. Wyd. Media Rodzina.
Yalom, I. (1989). Kat miłości. Opowieści psychoterapeutyczne. Wyd. Jacek Santorski&CO.
Żałoba po stracie – etapy i wsparcie. https://www.zwrotnikraka.pl/zaloba-po-stracie-etapy-wsparcie/