Czym jest stres? Jaka jest jego dynamika? Jakie przejawiamy style radzenia sobie z nim i jakie ma dla nas konsekwencje? O tym wszystkim poniżej :)
Potocznie pod pojęciem stresu rozumiemy potencjalnie szkodliwą siłę zewnętrzną, która wywiera nacisk na człowieka – w tym ujęciu stres to BODZIEC.
Drugie rozumienie stresu łączy się z reakcją na nieprzyjemne zdarzenie – są to wszelkie nieprzyjemne odczucia i reakcje wewnętrzne. Tutaj stres jest REAKCJĄ.
Zgodnie z teorią Hansa Selye’go, twórcą modelu GAS, stres jest nieswoistą REAKCJĄ organizmu na wszelkie stawiane mu żądania. Badacz ten wyróżnił trzy stadia reakcji stresowej, którą nazwał skrótem GAS – ogólny zespół adaptacyjny (z ang.: General Adaptation Syndrom):
> Stadium A – reakcja alarmowa
> Stadium B – stadium odporności
> Stadium C – stadium wyczerpania
Przechodzenie w kolejne fazy i ich sekwencję ukazuje poniższy rysunek:
 |
| Selye: Model Ogólnego Zespołu Adaptacyjnego GAS |
> Pierwsza faza jest nazywana reakcją alarmową. Jest ona podzielona na dwie części: pierwsza z nich to STADIUM SZOKU, ustępująca miejsce drugiej części nazywaną STADIUM PRZECIWDZIAŁANIA SZOKOWI. Po początkowym napięciu i lęku mobilizowane są zasoby organizmu w celu uporania się ze stresem.
> Reakcja odporności to drugie stadium, w którym organizm usiłuje zmienić taktykę działania, jeśli początkowe wysiłki nie przyniosły oczekiwanego skutku. Stara się nie tyle zmobilizować swe zasoby, co je podtrzymać, aby poradzić sobie z trudną sytuacją bez wystąpienia zaburzeń. Jeśli tak się stanie, organizm wraca do normy.
> Jeśli organizm jednak nie poradzi sobie z wystawieniem na stres, a zasoby wyczerpią się, dochodzi do trzeciej fazy: stadium wyczerpania. Jest to konsekwencja działania przewlekłego stresu, co prowadzi do poczucia wyczerpania, wystąpienia objawów psychosomatycznych, a w skrajnych przypadkach wręcz do śmierci.
Z kolei współcześnie nauka traktuje stres jako RELACJĘ. Jest to trzecie podejście do stresu.
Stresem jest „określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi”.
Aktualne rozumienie stresu jest relacyjno-poznawcze, ponieważ:
– Aby zaistniał stres musi dojść do interakcji (TRANSAKCJI) jednostki z jej środowiskiem (wewnętrznym i/lub zewnętrznym). Termin „transakcja” oznacza tutaj takie wzajemne oddziaływanie człowieka i środowiska, którego nie da się sprowadzić do sumy elementów składowych.
– Aby zaistniał stres człowiek musi ocenić sytuację, w jakiej się znajduje, jako sytuację stresową.
Skoro już wiemy, czym teoretycznie jest stres, zajmijmy się rodzajami reakcji na niego.
Wyróżniamy 4 ogólne reakcje na stres:
- EMOCJONALNE – niepokój, napięcie, złość, przygnębienie, apatia, drażliwość;
- FIZJOLOGICZNE – bóle głowy, zaburzenia żołądkowo-jelitowe;
- BEHAWIORALNE – nadaktywność, impulsywność, zaburzenia łaknienia, konflikty interpersonalne, izolacja społeczna;
- MOTYWACYJNE – utrata zapału, entuzjazmu, obojętność, zniechęcenie.
Warto zapoznać się z bardzo ciekawym paradygmatem poznawczo-transakcyjnym stresu Lazarusa i Folkman. Autorzy Ci definiują stres jako określoną RELACJĘ osoby z otoczeniem, ocenianą przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby i zagrażające jest dobrostanowi. Nie zależy on jedynie od otoczenia ani od jednostki, gdyż ma charakter relacyjny. Definicja ta nie odbiega znacząco od współczesnego rozumienia pojęcia stresu (patrz wyżej).
Wyróżnili oni 3 style radzenia sobie ze stresem:
- Styl skoncentrowany na działaniu;
- Styl skoncentrowany na emocjach;
- Styl skoncentrowany na unikaniu;
Styl radzenia sobie to konstrukt, który odnosi się do względnie stałych indywidualnych tendencji w radzeniu sobie oraz zachowaniu w określony sposób w warunkach stresowych
W tym ujęciu Lazarus i Folkman rozumieją styl radzenia sobie jako stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki jednostki mające na celu uporanie się z określonymi zewnętrznymi i wewnętrznymi wymaganiami, ocenianymi przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby. Ważna jest więc tu sama ocena poznawcza sytuacji jako stresowej (ocena pierwotna) oraz zaraz po niej ocena wtórna (sytuacja przekracza zasoby danej osoby).
Wymienieni autorzy podają 3 główne funkcje radzenia sobie:
Ad.1. Styl skoncentrowany na działaniu: polega na podejmowaniu zadań, wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu poprzez poznawcze przekształcenia lub próby zmiany sytuacji. Nacisk na zadanie lub planowanie rozwiązania problemu. Jest to najbardziej konstruktywny ze stylów radzenia sobie w sytuacji stresowej.
Ad.2. Styl skoncentrowany na emocjach: w stresie występuje tendencja do koncentracji na sobie, własnych przeżyciach emocjonalnych oraz tendencja do myślenia życzeniowego i fantazjowania. Jej celem jest zmniejszenie napięcia emocjonalnego, czasem te działania powodują jednak wzrost poczucia stresu, napięcia oraz przygnębienie.
Ad.3. Styl skoncentrowany na unikaniu: polega na tendencji do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania sytuacji stresogennej. Wyróżniamy dwie formy tego stylu: 1. angażowanie się w czynności zastępcze – np. oglądanie telewizji, sen; 2. poszukiwanie kontaktów towarzyskich. Z tych dwóch form poszukiwanie kontaktów towarzyskich uważa się za bardziej konstruktywne niż czynności zastępcze.
Co ważne, zazwyczaj dana osoba nie przejawia tylko jednego stylu radzenia sobie ze stresem, a mogą być skoncentrowani na dwóch, a nawet trzech tendencjach reagowania. Przykładowo: student w trakcie sesji egzaminacyjnej panikuje, że nic nie potrafi, że nie zdąży przyswoić całego wymaganego materiału, równocześnie dzwoni po znajomych i załatwia sobie opracowania materiałów, notatki. Gdy opanuje emocje, siada przed laptopem, nad notatkami i uczy się. W tym przypadku mamy do czynienia ze stylem nr 1 i 2. Studenci, którzy w trakcie sesji chodzą na imprezy, sprzątają gruntownie mieszkanie, odwiedzają babcie itp angażują się w czynności zastępcze oraz kontakty towarzyskie, co jest przejawem trzeciego stylu reagowania. Aby dowiedzieć się, jakimi tendencjami kieruje się człowiek w życiu, jaki styl reagowania na stres jest głównym warto sięgnąć po kwestionariusz CISS autorstwa Endlera i Parkera. Może go przeprowadzić każdy psycholog. Jednak zapewne każdy z was podejrzewa z większą lub mniejszą pewnością, który ze stylów odzwierciedla najlepiej wasze zachowanie podczas przeżywania stresu :)
