Przymus powtarzania – dlaczego wciąż mi się to przytrafia?

Psychoanaliza głosi, że najważniejszą tendencją, kierującą postępowaniem jest zasada przyjemności. Według niej każdy organizm na tendencję do uciekania i unikania sytuacji nieprzyjemnych, a jednocześnie dąży do doświadczenia przyjemności. Na przewidywaną, spodziewaną przykrość odpowiada lękiem. To proces pierwotny i odruchowy, który popycha do natychmiastowego zaspokojenia potrzeby. Jest on charakterystyczny dla dzieci i neurotyków. Jednak obserwacja zachowań ludzkich wskazuje, że ludzie mają tendencję do powielania sytuacji dla nich nieprzyjemnych. Freud nazwał tę tendencję przymusem powtarzania, które opisywał jako nieświadome powtarzanie nieprzyjemnych sytuacji ze swojej przeszłości w bieżącym życiu. Przymus ten może być silniejszy niż zasada przyjemności. Znana współczesna terapeutka i psycholożka Alice Miller nazywa tę tendencję „logiką absurdu”. Jej zdaniem przymus powtarzania jest jednym z biologicznych mechanizmów głęboko zakodowanych w mózgu. Jeśli coś ci nie wychodzi – próbujesz znowu (aż do skutku).

Freud łączy to pojęcie z koncepcją popędu śmierci i uważa, że człowiek skazany jest na powtarzanie czegoś bolesnego, jeśli zapomniał genezy tej kompulsji, czyli wyparł wspomnienia traumy. Uważa, że nieświadomym celem powtarzania traumy jest chęć uzyskania nad nią władzy i kontroli. Jednak doświadczenie kliniczne pokazywało, że nie zdarza się to prawie nigdy poprzez powtarzanie. Jest wręcz przeciwnie: ponowne doznawanie cierpienia przynoszą nowe traumy, które nakładają się na siebie. Wiele ofiar jest pochłonięta powtarzaniem traumy kosztem innych doświadczeń w życiu.

Mając wybór, człowiek zwykle wybiera przyjemniejszą opcję doznań, jednak gdy na jego przeszłości odcisnęła się trauma, to nowe, nieznane bodźce i wyzwania będą budziły w nim lęk. Wysoki poziom pobudzenia skieruje go w stronę sytuacji, które znane są jemu z przeszłości – nawet, gdy są one bolesne.

Przykładami przymusu powtarzania mogą być: wiązanie się z partnerami, którzy nas krzywdzą; wybieranie pracodawców, którzy dręczą; podejmowanie nietrafionych inwestycji, zawieranie przyjaźni z toksycznymi ludźmi. Istotne jest to, że powtarzanie tego, co przykre, nie musi dotyczyć „fabuły” życia, może dotyczyć sposobu jej przeżywania.

Alice Miller w wywiadzie „Wychowanie dziecka bez przemocy. Wspomnienie Alice Miller„. Charaktery, nr 09/1999

 

W założeniach psychoanaliza pomaga w przypomnieniu wypartych wspomnień traumy, dzięki czemu można przerwać cykl powtórzeń. W terapii psychoanalitycznej opisywany przymus objawia się poprzez przeniesienie, w którym pacjent w relacji z psychoanalitykiem powtarza pewne postawy charakteryzujące jego relacje z dzieciństwa z rodzicami i innymi osobami.

Przeniesienie to jeden z mechanizmów obronnych polegający na przeniesieniu uczuć uznanych za nieodpowiednie, z jednej osoby na inną, z jednego przedmiotu na drugi, o mniejszym ryzyku, zagrożeniu, niebezpieczeństwie, lub w większym stopniu akceptowaną społecznie – bardziej „dozwoloną”.

Celem terapii ma być uzyskanie zdolności kierowania swoim bieżącym życiem i stanami emocjonalnymi w konstruktywny sposób, a nie przez przymusowe odtwarzanie traumy. Nad doświadczeniem traumatycznym można pracować dopiero, gdy wytworzy się bezpieczna relacja psychoterapeutyczna. Podstawą jest rozpoznanie urazowych doświadczeń i zlokalizowanie ich w czasie i miejscu w przeszłości. Następnie pacjent może zacząć naukę odróżniania bieżących stresów w życiu od wspomnień traumatycznych, jakie w nim pobudzają te stresy – zmniejsza to wpływ traumy na aktualną rzeczywistość (Kolk, 1989).

W obniżeniu pobudzenia pomocne są też leki psychotropowe (szczególnie lit), beta-blokery oraz leki antydepresyjne.