Często spotykam się ze stwierdzeniami: „po co mi ta terapia, to nic nie działa!” lub: „siedzimy sobie, gadamy i nic z tego nie wynika”, „niby rozmowa ma mnie wyleczyć?”. Zarzuty te padają zarówno w kierunku psychoterapii indywidualnej, jak i grupowej. Jednak częściej spotykam się z negatywnymi opiniami wobec skuteczności terapii grupowej. Nie ma w tym wiele prawdy – według badań 75% osób z zaburzeniami neurotycznymi poddanych psychoterapii grupowej uzyskuje poprawę. Jakie są czynniki leczące w terapii?

Zainteresowanych dokładniejszymi danymi dotyczącymi skuteczności psychoterapii odsyłam do artykułu o efektywności, korzyściach i mitach na temat psychoterapii.

Argumentem, który często jest podawany  przeciwko grupowemu terapeutyzowaniu się, jest m.in. to, że uwaga psychoterapeutów jest rozproszona i że zajmując się każdym, nie zajmują się tak naprawdę nikim w wystarczającym stopniu do uzyskania poprawy. Lub że najwięcej z terapii w grupie korzystają osoby otwarte i pewne siebie, a nieśmiałe i niepotrafiące się przebić tylko tracą czas.

Druga strona medalu jest taka, że nieraz osoba doświadczająca poprawy swego stanu zdrowia w trakcie poddawania się terapii zachodzi w głowę, jak to możliwe, że to działa. Zastanawia się, co tak naprawdę jest lecznicze w tym procesie. Ten artykuł jest dla wszystkich niedowiarków, sceptyków oraz osób zainteresowanych tym, co tak naprawdę leczy w psychoterapii grupowej i indywidualnej.

 A. PSYCHOTERAPIA GRUPOWA:

Zacznę od omówienia specyfiki terapeutycznej pracy w grupie. W psychologii wyróżnia się kilka klasyfikacji czynników leczniczych w psychoterapii grupowej, jednak ja oprę się na teorii jednego z moich ulubionych autorów – psychiatry i psychoterapeuty Irvina Yaloma.

Yalom wyodrębnił następujące czynniki leczące w terapii grupowej
  • Wzbudzanie nadziei  czynnik istotny dla każdego rodzaju terapii. Wysoki poziom oczekiwań na związek z efektami leczenia. W psychoterapii grupowej nadzieja na zmianę budowana jest poprzez możliwość obserwowania uczestników, którzy mają podobne problemy. Istotna jest też wiara samego terapeuty we własne możliwości, przekonanie o słuszności szkoły psychoterapeutycznej, którą reprezentuje.
  • Poczucie podobieństwa  pacjenci zgłaszają się z wyobrażeniem wyjątkowości własnych problemów, obawiają się, że ich lęków i fantazji nikt nie podziela. Wchodząc do grupy odkrywają, że inni także mają problemy, niektóre podobne do jego własnych. Poczucie podobieństwa jest czynnikiem wspierającym, ale nie jest stricte mechanizmem leczącym.
  • Dostarczenie wiedzy i informacji – jak wiadomo wyjaśnienie określonego zjawiska jest pierwszym krokiem do jego kontroli. Aby uzyskać kontrolę nad jakimś mechanizmem, najpierw musimy dogłębnie go poznać. W przypadku omawianej terapii grupowej źródłem wiedzy oprócz terapeutów są też inni uczestnicy (opisy doświadczeń pacjentów, przekazywane poglądy, informacje zwrotne, interpretacje kierowane bezpośrednio do danej osoby). Istnieją badania potwierdzające znaczenie poznawczego uczenia się w trakcie psychoterapii.
  • Altruizm – jest to czynnik specyficzny dla psychoterapii grupowej. W toku terapii pacjenci czerpią satysfakcję z pomagania innym, czują się potrzebni, zaczynają wierzyć we własne siły – dzięki temu przezwyciężają chorobliwe nastawienie do siebie, a także nawiązują bliższe związki z ludźmi.
  • Korektywne odtwarzanie rodziny pierwotnej – pacjenci wchodzą do grupę z niesatysfakcjonującymi doświadczeniami z rodziny. Grupa w wielu aspektów przypomina rodzinę, klienci mają tendencję do przenoszenia stosunku emocjonalnego z rodziców na psychoterapeutów (jeśli jest ich dwóch, jeden z nich może być postrzegany jako matka, a drugi jako ojciec), a do innych uczestników jak do rodzeństwa. Badane są relacje z terapeutą i uczestnikami, którzy odnoszą się do pacjenta w inny sposób niż rzeczywiści, realni członkowie rodziny. Dzięki temu pacjent zdobywa korektywne doświadczenie emocjonalne.
  • Uczenie społecznych umiejętności – w grupach zorientowanych na uczenie się konkretnych umiejętności celem może być nabycie zachowań asertywnych, uczenie się efektywnych zachowań komunikacyjnych w bliskich związkach. Podstawą uczenia się mogą być informacje zwrotne – reakcje uczestników na zachowania osoby. Można uczyć się również za pomocą psychodramy, czyli odgrywania ról. Psychodrama pełni wtedy funkcję diagnostyczną i korekcyjną. Ponadto umożliwia próbowanie nowych zachowań w znanych sytuacjach, na które dotychczas klienci nie mieli odwagi.
  • Naśladowanie – jeżeli dotyczy pojedynczych, powierzchownych zachowań, nie ma znaczenia terapeutycznego. Czasami może być próbą eksperymentowania z nowymi zachowaniami i dzięki temu inicjować proces zmiany. Znane jest zjawisko uzyskiwania poprawy dzięki obserwacji terapii innego pacjenta mającego podobne problemy (terapia „widza”).
  • Interpersonalne uczenie  źródłem objawów i ich wyrazem są zaburzone związki interpersonalne – przed wejściem do grupy pacjent był członkiem grup, które go odrzucały, nie mógł uczyć się, ponieważ nie otrzymywał informacji zwrotnej, dlaczego tak się dzieje. Wchodząc do grupy, prezentuje dotychczasowe swoje zachowania. Zaczyna zdawać sobie sprawę z natury własnych zachowań i tego, że jest w stanie to zmienić. Nowe zachowania zaczynają być prezentowane w grupie, mają szansę być wzmacniane – obniża się poziom niepokoju, rośnie samoocena („spirala adaptacyjna”). Aby umożliwić interpersonalne uczenie się psychoterapeuta powinien oferować precyzyjne sprzężenie zwrotne, dodawać odwagi w dokonywaniu samoobserwacji, wyjaśniać znaczenie odpowiedzialności za rodzaj związków z ludźmi i ich zmianę, wzmacniać próby przenoszenia poza grupę nowych form wyrażania siebie.
  • Spójność grupy – to poczucie wzajemnych więzi i atrakcyjność grupy dla jej członków, odpowiednik związku terapeutycznego w terapii indywidualnej. Braaten wymienia następujące wymiary spójności grupy: 1) atrakcyjność i wzajemne powiązania, 2) wsparcie i troska, 3) słuchanie i empatia, 4) ujawnianie „ja” i sprzężenie zwrotne, 5) procesy wykonawcze i osiąganie celów. Warunkami sprzyjającymi spójności grupy są: odpowiedni dobór uczestników, zrównoważona kompozycja grupy, przejrzysta i jednoznaczna informacja o zasadach funkcjonowania grupy (służy temu kontraktowanie na początku psychoterapii, które w trakcie jej trwania może być redefiniowane), zawarcie jednoznacznego kontraktu. Badania wykazują zależność między spójnością grupy a rezultatami terapii. Członkowie spójnych grup pracują efektywniej, członkowie bardziej wpływają na siebie, czuja się bezpieczniej, potrafią wyrażać złość w bardziej konstruktywny sposób, rzadziej porzucają terapię.
  • Odreagowanie (katharsis)  może polegać na dzieleniu się z grupą wydarzeniami, wspomnieniami z towarzyszącymi im silnymi uczuciami. Silne emocje możliwe są do wyrażania w grupie z wysokim poziomem zaufania, uczestnicy zdolni są do współodczuwania, okazują zrozumienie, wsparcie, akceptację. Ujawnienie traumatycznych wydarzeń i uczuć jest jednym z mechanizmów powodujących zmianę, powinno być uzupełnione innymi procesami – uzewnętrznienie może być istotne, jeśli w jego następstwie pojawia się w człowieku nowe zrozumienie własnego doświadczenia wewnętrznego.
  • Wgląd – to uświadomienie sobie treści dotychczas nieuświadamianych, zaakceptowanie ich, włączenie do dotychczasowej wiedzy o sobie, nadanie nowemu doświadczeniu znaczenia. Nowa wiedza staje się podstawą zmiany zachowań przejawianych nie tylko wobec uczestników, ale przede wszystkim, z którymi pacjent jest związany. Wgląd nazywany jest również samoświadomością.
  • Czynnik egzystencjalny – dotyczy obszaru świadomości człowieka, który jest odpowiedzialny za poszukiwaniu znaczenia egzystencji ludzkiej, ważnych wartości w życiu, sensu bliskości, cierpienia, samotności. Psychoterapia nie ma na celu ingerencji w indywidualny system wartości człowieka, ale jest prawdopodobne, że terapeuci przekazują elementy preferowanego przez siebie systemu filozoficznego.
Aby mieć pełny obraz tego, co leczy w psychoterapii przytoczę tu jeszcze inne klasyfikacje czynników leczących w grupie:

Podział według Kratochvila:

  1. uczestnictwo w grupie,
  2. emocjonalne wsparcie,
  3. pomaganie innym,
  4. samoeksploracja i samorealizacja,
  5. odreagowanie,
  6. informacja zwrotna i konfrontacja,
  7. wgląd,
  8. korektywne emocjonalne doświadczenie,
  9. próby i ćwiczenia nowego zachowania,
  10. uzyskiwanie nowych informacji i umiejętności.

Podział według Schneider-Corey i Corey:

  1. otwartość uczestników i terapeuty,
  2. konfrontacja,
  3. informacje zwrotne,
  4. spójność i poczucie wspólnoty,
  5. nadzieja,
  6. zaufanie i gotowość podejmowania ryzyka,
  7. życzliwość i akceptacja,
  8. moc osobista,
  9. katharsis,
  10. czynnik poznawczy,
  11. motywacja do zmiany,
  12. swoboda eksperymentowania,
  13. humor.
Jak widać większość z nich powtarza się lub występują pod nieco innymi nazwami.
Badania pokazały, że głównymi czynnikami leczącymi są odreagowanie, wgląd, interpersonalne uczenie i spójność grupy. Pacjenci bardziej cenią odreagowanie i spójność grupy niż wgląd we własne problemy.

 B. PSYCHOTERAPIA INDYWIDUALNA:

Różnorodne czynniki o charakterze leczniczym występują również w psychoterapii indywidualnej. Są one, z racji specyfiki pracy, odmienne od tych, które swoją rolę leczniczą pełnią w grupie. Jednak mogą one nawzajem się przeplatać – podział ten nie jest sztywny i zależy od konkretnej terapii.
Psychoterapia indywidualna


Podział według Lamberta i Oglesa:

1. Czynniki związane ze wsparciem:

  • pozytywna relacja terapeutyczna;
  • przymierze terapeutyczne (kontrakt);
  • doświadczanie ulgi, spadku napięcia;
  • zaufanie do osoby terapeuty.
 
2. Czynniki związane z uczeniem się:
  • otrzymywanie informacji zwrotnych;
  • wgląd;
  • uczenie się poznawcze;
  • zmiana oczekiwań dotyczących własnej skuteczności;
  • korektywne doświadczenia emocjonalne.
 
3. Czynniki związane z działaniem:
  • zmiana zachowania;
  • poznawcza kontrola zachowania;
  • podejmowanie ryzyka;
  • modelowanie;
  • sprawdzanie rzeczywistości;
  • doświadczanie sukcesu.

Podział według Czabały:

1. czynniki związane z relacją terapeutyczną:

  • nowe doświadczenie w relacji z inną osobą – praca nad urazowymi relacjami z dzieciństwa, z innymi osobami. Pacjent doświadcza nowej relacji, która stoi w sprzeczności z nimi. Spotyka się z odmiennym zachowaniem, innymi reakcjami terapeuty niż to dotychczas miało miejsce w życiu pacjenta [zrozumienie, brak obarczania poczuciem winy, brak „rad” typu weź się w garść itp];
  • zwiększenie podatności pacjenta na sugestię – większa sugestywność i otwartość na różne interpretacje;
  • wzbudzanie nadziei;
  • zachęcanie pacjenta do aktywności, odpowiedzialności, współpracy.
2. czynniki związane z nowymi doświadczeniami emocjonalnymi (z korektywnymi doświadczeniami emocjonalnymi):
  • odreagowanie emocjonalne – katharsis, uwolnienie się od przeżywanych uczuć;
  • przywrócenie zdolności do rozpoznawania swoich uczuć, wykorzystywanie ich dla własnych działań – doświadczenie pozytywnej roli uczuć negatywnych w radzeniu sobie z problemami życiowymi;
  • korektywne doświadczenia emocjonalne z terapeutą.
3. czynniki związane z nowymi możliwościami poznania siebie i otoczenia (zmiany we właściwościach poznawczych):
  • zmiana oceny PRZESZŁOŚCI – dotychczasowych doświadczeń życiowych;
  • zmiana oceny samego SIEBIE i OTOCZENIA ;
  • zmiana oceny PRZYSZŁOŚCI – korygowanie katastroficznych myśli, przyjmowanie nowych perspektyw.
4. czynniki związane z doświadczaniem nowych sposobów zachowań:
  • eksperymentowanie z nowymi zachowaniami;
  • uświadamianie sobie konsekwencji własnych zachowań [nawet brak reakcji to również reakcja! która niesie za sobą jakieś skutki];
  • doświadczanie konsekwencji swoich zachowań.

 Literatura

  • Irvin Yalom, Molyn Leszcz: Psychoterapia grupowa. Terapia i praktyka.
  • Jan Czabała: Czynniki leczące w psychoterapii.
  • Stanislav Kratochvil: Psychoterapia.

Dodaj komentarz

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *