Czym jest wyuczona bezradność? Skutki i leczenie syndromu bezradności

Termin „wyuczona bezradność” oznacza specyficzny stan, w którym człowiek oczekuje, że będą przydarzały mu się same negatywne zdarzenia i nie ma sposobu, by im zapobiec. Prowadzi to do negatywnej oceny samego siebie i poczucia, że jest się bezwartościowym człowiekiem, a wszelkie działania są bezcelowe. Skutkiem bezradności może być rozwój depresji i uzależnień.

Eksperyment M. Seligmana

Termin ten wprowadził do psychologii Martin Seligman. Prowadził on nieetyczne eksperymenty na zwierzętach: umieszczał psy w klatkach tak, aby nie mogły one uniknąć porażenia prądem elektrycznym. Początkowo psy podejmowały próby uniknięcia bólu, jednak po pewnym czasie i kilkunastu nieudanych próbach zaprzestawały dalszego działania. Kładły się na podłodze i biernie doświadczały cierpienia.

W pierwszej części eksperymentu (całkowity brak kontroli) wszystkie zwierzęta umierały z powodu apatii i niechęci do jedzenia. W innej grupie badawczej wykazano, że zwierzęta nie podejmują prób odzyskania kontroli nawet wtedy, gdy przeniesiono je do klatki, z której mogły łatwo uciec, przeskakując barierkę. Nawet wtedy, gdy zrezygnowanego psa siłą przeciągnięto przez przeszkodę pokazując mu, że druga strona jest bezpieczna, psy nie powtarzały tego zachowania samodzielnie.

Brak poczucia sprawczości to typowy
przejaw wyuczonej bezradności.
Źródło: Smutni ludzie z poczuciem humoru

Skutki wyuczonej bezradności

Ludzie szybko uczą się bezradności, czyli poczucia, że ich osobista kontrola i wpływ na sytuację jest nieefektywna. W związku z tym uczą się oczekiwać obniżonej kontroli w przyszłości.

To oczekiwanie prowadzi do deficytów w czterech obszarach:

deficyty poznawcze: ogólne przekonanie, że nie ma takich sytuacji, w których możliwa jest zmiana; że w konkretnej sytuacji nic nie można zrobić;
deficytów motywacyjnych: brak motywacji do działania i umiejętności angażowania się; długi czas dochodzenia do równowagi po porażce;
deficytów emocjonalnych: stany apatii, depresji, lęku, uczucie zmęczenia, niekompetencji i wrogości, utrata nadziei;
deficytów społecznych: wycofanie z kontaktów społecznych.

Wśród negatywnych skutków wyuczonej bezradności można wymienić: trudności w uczeniu się, izolację społeczną, zaniedbanie pedagogiczne, wykorzystywanie seksualne, maltretowanie fizyczne oraz deprywację emocjonalną czyli tzw. zespół niewłaściwego wychowania dziecka. Wyuczona bezradność, wynikająca z niej frustracja i poczucie braku panowania nad własnym życiem może także powodować nadużywanie alkoholu i narkotyków oraz popadanie w seksoholizm.

Wyuczona bezradność a depresja

Osoba w stanie wyuczonej bezradności zakłada, że w przyszłości nastąpi brak związku między działaniem a jego wynikiem. Wykazuje ona przeświadczenie, że w sytuacji trudnej i nieprzyjemnej nie będzie można nic zrobić, aby sobie z nią poradzić lub zapobiec. Nie jest to jeszcze depresja, ale ma wiele cech wspólnych z procesem depresyjnym – smutek, bierność, brak apetytu, niedobór snu, spadek poziomu serotoniny.

Przerodzenie się przekonania o bezradności w poczucie beznadziejności powoduje depresję.

Wyuczona bezradność. Źródło: Psychologia wyglądu

Leczenie i profilaktyka wyuczonej bezradności

Seligman wyciągnął jeszcze jeden wniosek z przeprowadzonych eksperymentów: że dla wyuczonej bezradności istotne jest nie tyle rzeczywiste sprawowanie kontroli nad sytuacją, ale samo przekonanie o posiadaniu czy też nie posiadaniu tej kontroli. Nie tyle ważny jest stan rzeczywisty, o ile sposób myślenia danej osoby.

W procesie leczenia i przeciwdziałania syndromowi wyuczonej bezradności konieczna jest pomoc specjalistyczna. Często osoby przejawiające ten syndrom szukają pomocy w punktach interwencji kryzysowej, gdy przechodzą ostry kryzys, znajdują się w stanie zagrożenia życia lub ze względu na inne poważne trudności. W ramach interwencji kryzysowej w pierwszej kolejności udzielane jest im wsparcie emocjonalne. Ważne jest by spojrzały na problem z pewnym dystansem i z innej perspektywy. Jednak zazwyczaj sama interwencja kryzysowa nie wystarczy. Stanowi ona jedynie początek leczenia wstępem do pracy terapeutycznej, której głównym celem jest odzyskanie przez pacjenta wiary w skuteczność swoich działań. Praca powinna opierać się na stopniowej umiejętności odzyskiwania kontroli nad życiem. Nie mniej istotna jest też praca nad ukształtowaniem pozytywnego wizerunku własnej osoby. Należy pamiętać, że w związku z tym, iż wyuczona bezradność często kształtowała się latami, czasami od wczesnego dzieciństwa, czas powrotu do równowagi psychicznej i odzyskania poczucia kontroli również będzie rozłożony w czasie.

Literatura

Konczelska K., 2012. Jak powstaje mechanizm bierności i rezygnacji? Czyli o wyuczonej bezradności. http://wiecjestem.us.edu.pl/jak-powstaje-mechanizm-biernosci-i-rezygnacji-czyli-o-wyuczonej-bezradnosci
Nowek D. 2017. Dlaczego nie wszyscy popadają w wyuczoną bezradność po trudnych zdarzeniach? Rola optymizmu. http://www.psychologiawygladu.pl/2017/03/dlaczego-nie-wszyscy-popadaja-w.html
https://pl.wikipedia.org/wiki/Wyuczona_bezradno%C5%9B%C4%87